Cén fáth a bhfuil bratphortaigh tábhachtach?
Ar dtús chlúdaigh siad achar de thart ar 7,750 km2 (775,000 heicteár nó 1,915,067 acra), is iad bratphortaigh na portaigh is fairsinge de thailte móna na hÉireann. Is ionann an limistéar seo agus 8% de bhratphortaigh an domhain. Ach cén fáth a bhfuil na gnáthóga seo tábhachtach?
Tá bratphortaigh tábhachtach ar roinnt cúiseanna éagsúla, ó pheirspictíochtaí sóisialta, eacnamaíocha, comhshaoil agus cultúrtha. Stórálann portaigh méideanna ollmhóra carbóin, is taiscumair uisce óil iad, agus soláthraíonn siad gnáthóga don fhiadhúlra uathúil atá i mbaol. Déan iniúchadh ar an tábhacht a bhaineann le portaigh faoi na ceannteidil thíos.
Aeráid
Is cineál Tailte móna iad bratphortaigh. Ní chlúdaíonn tailte móna ach 3% de dhromchla an domhain, ach stórálann siad an méid carbóin faoi dhó mar fhoraoisí. Bailíonn tailte móna nach gcuirtear isteach orthu 0.5 tonna carbóin in aghaidh an heicteáir in aghaidh na bliana. Meastar gur féidir le tailte móna 2 mhéadar ar doimhneacht 8,000 tonna carbóin a stóráil in aghaidh an heicteáir. Gabhtar carbón i dtailte móna mar gheall ar charnadh ábhar planda leath-lobhartha le himeacht ama. Súnn plandaí carbón (leithlisiú carbóin) de réir mar a fhásann siad ar an bportach, agus mar gheall ar easpa miocrorgánach a bhaineann leis na coinníollacha báite agus anaeróbach (easpa ocsaigine), nuair a fhaigheann siad bás ní dhianscaoileann siad go hiomlán. Comhbhrúitear an t-ábhar leathlofa chun móin a dhéanamh, a choinníonn carbón. Creidtear go ndéanann caonach sphagnum, speiceas an-choitianta portaigh, níos mó carbóin a leithlisiú agus a choinneáil ná aon phlanda talún eile. Mar sin, tá ról suntasach ag portaigh i rialú aeráide, ag ionsú carbóin ón atmaisféar agus má tá sé slán is féidir leo carbón a stóráil ar feadh na mílte bliain. Meastar go stórálann tailte móna na hÉireann, lena n-áirítear ár bratphortaigh, 1085 Megatona (Mt) carbóin, arb ionann é agus 53% den charbón ithreach go léir atá stóráilte ar oileán na hÉireann ar 16% den limistéar talún. Mar sin, tá portaigh na hÉireann ar cheann de na hacmhainní is luachmhaire atá againn chun cabhrú le dul i ngleic le cliseadh aeráide.
Nádúr
Cé go bhfeicimid bratphortaigh mar ghnáthóg choitianta in Éirinn, is annamh a bhíonn siad ar fud an domhain. Tá dáileadh bratphortach teoranta go ginearálta do cheantair aigéanacha le báisteach ard agus folaíonn sé áiteanna mar an Iorua, Talamh an Éisc (Ceanada), an tSeapáin, Leithinis Kamchatka (An Rúis), Tierra del Fuego (An tSile/An Airgintín), Oileáin Fháclainne, Tasmáin (An Astráil), Nua an tSalainn agus an Bhreatain. Soláthraíonn bratphortaigh gnáthóg do raon speiceas plandaí agus ainmhithe atá tearc, faoi bhagairt agus i go leor cásanna atá ag meath. Cé gur féidir éagsúlacht na speiceas a fhaightear ar bhratphortaigh a bheith beag, tá go leor acu an-oiriúnaithe le teicnící marthanais speisialta. Féach forbhreathnú ar roinnt próifílí suimiúla speiceas…
Caonach Sphagnum
Mar phlanda neamhshoithíoch (gan fréamhacha), déanann sphagnum uisce agus cothaithigh a ionsú go díreach trí dhromchla an phlanda. Ligeann socrú na mbróga agus na mbrainsí ar sphagnum uisce a choinneáil go héasca. Tá cealla móra ‘marbh’ folamh (cealla hyaline) ag sphagnum le póir (oscailtí), áit a dtéann uisce isteach sa phlanda. Stóráiltear uisce sna cealla hyaline a dhéanann suas an chuid is mó den phlanda; is féidir leis níos mó ná 20 uair a mheáchan tirim féin a shealbhú in uisce. Bíonn rath ar an Sphagnum i ndálaí fliucha agus aigéadacha, rud a fhágann gur gnáthóg iontach é an portach. Go deimhin, is féidir le sphagnum pH an timpeallacht máguaird a athrú, rud a chruthaíonn coinníollacha níos aigéadaí chun a roghanna fáis féin a chur chun cinn. Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, baineadh úsáid as caonach sphagnum i bhfeistis créachta mar gheall ar a chumais ionsúcháin eisceachtúla, chomh maith lena n-airíonna antaiseipteach.
Drúchtíní gréine, lus an fhéile agus lus an lamhná
Is plandaí feithideacha (ithe feithidí) iad drúchtíní gréine, lus an fhéile agus lus an lamhnáin. Is féidir leis na plandaí portaigh seo maireachtáil i gcoinníollacha bochta cothaitheach trína n-iontógáil mianraí a fhorlíonadh trí fheithidí beaga a ithe. Gabhann an drúcht agus an lus na gréine feithidí ar a nduilleoga greamaitheacha. Tá suas le 200 braiteog i nduilleoga beaga dearga an drúchtín, agus tá braiteog ag gach ceann acu agus an fhaireog mhúcóis ag a bharr. Táirgeann an fhaireog seo substaint ghreamaitheach a mheallann feithidí gan amhras a shíleann a neachtar. Bíonn drúchtíní gréine ag creach ar fheithidí beaga mar mhíoltóg ach fuarthas amach go bhfuil speicis níos mó cosúil le damselflies gafa ag duilleoga iolracha ag an am céanna. Ar an meán is féidir le drúchtín suas le cúig feithidí a ghabháil in aghaidh na míosa. Tá trí speiceas drúcht na gréine in Éirinn, an Drúcht Cruinn (Drosera rotundifolia), an Drúchtín Meánach (Drosera intermedia) a fhaightear in iarthar na hÉireann, agus an Drúchtín Fadadhuilleach (Drosera anglica), a fhaightear go príomha i linnte portaigh ar an bportach.
Bíonn duilleoga greamaitheacha ag lus an fhéile freisin, a lúbann go mall thar na feithidí a ghaistiú sula ndéanann sreabháin atá faoi rún ó na faireoga duillí an chreiche a dhíleá go mall. Tá trí speiceas lus an fhéile le fáil in Éirinn, is iad an dá speiceas is mó ná an lus an fhéile Coiteann (Pinguicula vulgaris), agus an lus an fhéile Mórbhláth (Pinguicula grandiflora) a d’fhéadfadh suas le 8cm trasna a thomhas agus a bhfuil bláthanna daite corcairghorm orthu. Is é an lus an fhéile Bán is lú an tríú speiceas (Pinguicula lusitanica), a thomhas 1-2 cm trasna agus bláthanna beaga bándearga geala.
Murab ionann agus an Drúchtíní gréine agus lus an fhéile a fhaightear ar dhromchla an phortaigh, is uisceach iad lus an lamhnáin, a fhaightear i linnte agus i gcainéil uisce sa phortach. Díorthaítear an t-ainm ó na gaistí cosúil le lamhnán atá ar an ngas planda atá báite faoin uisce. Gníomhachtaíonn feithid atá ag dul thart agus a bhuaileann gruaige truicear amach ag an mbealach isteach chuig an lamhnán an gaiste. Suíonn folús laistigh den lamhnán an fheithidí taobh istigh i níos lú ná soicind. Ansin scaoiltear sreabháin díleácha ó dhromchla istigh an lamhnán chun cabhrú leis an gcreach a bhriseadh agus na cothaithigh a ionsú. Faightear ceithre speiceas de lus an lamhnáin in Éirinn; Lus na Lamhnán Coiteann (Utricularia vulgaris), Lus na Lamhnán Meánach (Utricularia idirmheánach), Lus na Lamhnán Theas (Utricularia astráil) agus Lus na Lamhnán Beag (Utricularia mion).
Snáthaidí Mhór & Béchuilí
A bhaineann leis an ngrúpa feithidí Odonata, tá 24 speiceas de béchuil agus de snáthaid mhór ina gcónaí in Éirinn. Is iad seo na feithidí is mó a bhaineann le portaigh agus tá siad ag brath go hiomlán ar fhionnuisce chun a saolré a chríochnú. Tá ar a laghad 12 speiceas Éireannach le fáil ar phortaigh. Tugtar biththáscaire ar odonates freisin agus is féidir go léiríonn a láithreacht ardcháilíocht uisce. Leagann ainmhí fásta uibheacha taobh istigh de ghais nó duilleoga plandaí uisceacha nó san uisce nó sa láib fhliuch. Déantar céim luath shaolré na n-odónáití a chaitheamh mar nymph uiscí (larbha), a chothaíonn ainmhithe beaga uisceacha. Is í an chéim seo an chéim is faide ar fad den saolré, a mhairfidh bliain nó dhó de ghnáth, ach maireann sé ó chúpla mí go cúig bliana i gcás roinnt speiceas. Ansin meiteamorfaíonn na nymphs (athrú) agus tagann siad chun cinn mar ainmhí fásta ar feadh na tréimhse eitilte, nach maireann ach cúpla mí (15-22 seachtaine), cé go bhfaighidh go leor ainmhithe bás laistigh de chúpla lá tar éis dóibh teacht chun cinn mar gheall ar dhrochaimsir nó creachadóireacht.
Feadóg Bhuí
Tá an Feadóg Bhuí (Pluvialis apricaria) ar cheann de na héin ghoir is annamha in Éirinn agus tá sé ar Liosta Dearg na hÉireann d’Éin ar údar imní iad a chaomhnú (2020-2026) agus tá sé liostaithe freisin in Iarscríbhinn I de Threoir an AE maidir le hÉin. Meastachán an daonáirimh is déanaí idir 134 agus 156 péire pórúcháin. Mar sin féin, rinneadh na suirbhéanna seo idir 2002 agus 2004 agus mar sin is dócha go bhfuil laghdú tagtha ar dhaonra ó shin. Póraíonn Feadóg Bhuí ar bhratphortaigh in iarthar agus iarthuaisceart na hÉireann. Is éard atá san aiste bia atá acu ná inveirteabraigh cosúil le cuileoga crann agus ciaróga, chomh maith le hábhair phlandaí lena n-áirítear síolta, féara agus caora, atá ar fáil ar ár bportaigh. Mar éan a neadaíonn ar an talamh, tá duaithníocht gor thar a bheith tábhachtach chun na hógánaigh a chosaint ó chreachadóirí. Meaitseálann sicíní Feadóg Bhuí na caonach ó fhlóra na talún ina ngnáthóg.
Gé Bhánéadanach Ghraonlainn
Tá Gé Bhánéadanach na Graonlainne (Anser albifrons) ar cheann de na speicis ghéanna is annamha san Eoraip, tá sé liostaithe in Éin Imní Caomhnaithe na hÉireann (2020-2026), atá liostaithe in Iarscríbhinn I de Threoir an AE maidir le hÉin agus a chatagóiriú mar atá i mBaol faoi Liosta Dearg na Speicis faoi Bhagairt de chuid an IUCN. Tá ainm an speicis ceangailte lena raon póraithe samhraidh sa Ghraonlainn agus le slios bán an éin. Geimhreadh éin in Éirinn agus in Albain agus go traidisiúnta tugadh an ‘gé portaigh’ ar an speiceas toisc gurbh iad na portaigh a bpríomh-áiteanna beathaithe, áit ar ith siad fréamhacha cothaitheacha an tsíb bháin agus an chadás portaigh. Ar an drochuair, tá go leor de na daonraí portaigh seo easáitithe de bharr caillteanas gnáthóige agus tá géanna díláithrithe anois chuig riasca fionnuisce agus tailte féaraigh fliucha.
Taiscumar Uisce
Is taiscumair ollmhóra iad bratphortaigh ina bhfuil thart ar 90% uisce. Freastalaíonn portaigh ar dhobharlaigh (m.sh. aibhneacha, locha, linnte portaigh), rialaíonn sreabhadh uisce agus is féidir leo a bheith ina bhfoinse d’uisce óil ar ardchaighdeán. Déanfaidh portach a fheidhmíonn i gceart na cothaithigh thuaslagtha, na dríodar agus na truailleáin atá san uisce a scagadh agus a choinneáil, agus feabhsóidh sé cáilíocht an uisce a scaoiltear ón bportach sa deireadh. Súnn portaigh freisin uisce cosúil le spúinse, a rialaíonn sreabhadh uisce trí rith chun srutha uisce a mhoilliú laistigh de dhobharcheantair abhann agus mar sin déanann na ceantair agus an timpeallacht máguaird níos mó athléimní i gcoinne tuilte.
Slite Beatha
Ní hamháin go mbaineann ár spleáchas ar bhratphortaigh le seirbhísí éiceachórais comhshaoil (m.sh. soláthar uisce, cosaint tuilte, maolú aeráide), ach is féidir leis na gnáthóga seo tacú le pobail tuaithe trí ioncam ó thalmhaíocht, turasóireacht agus caitheamh aimsire.
Bratphortaigh is mó atá in ardtailte na hÉireann agus go leor de na tailte talmhaíochta ar chósta thiar na hÉireann. Go traidisiúnta bhí na tailte seo in úsáid le haghaidh féarach garbh ag eallach agus caoirigh, agus tá sé tábhachtach go ndéanfaí an cleachtas seo a bhainistiú go hinbhuanaithe. Is féidir leis na tailte seo íocaíochtaí a mhealladh anois trí scéimeanna agra-chomhshaoil, áit a dtugtar luach saothair d’fheirmeoirí as tailte a choinneáil i riocht maith éiceolaíochta.
Cé go bhfuil siad coitianta in Éirinn, tá bratphortaigh go hidirnáisiúnta úrnua, a mbreathnaítear orthu mar thírdhreacha le go leor áilleachta agus intleachta. Is iomaí cuairteoir idirnáisiúnta nach bhfaca bratphortach riamh roimhe seo agus is beag eolas atá acu orthu, rud a fhágann gur sócmhainn thábhachtach iad do thurasóireacht agus margaíocht a dhéanamh ar Éirinn mar cheann scríbe turasóireachta ar leith.
Cuireann bratphortaigh éagsúlacht deiseanna áineasa lasmuigh ar fáil freisin, ar féidir leo cur le folláine fhisiciúil agus mheabhrach shochaí na hÉireann; áirítear leis na gníomhaíochtaí siúl agus fánaíocht, dreapadóireacht, faire éan agus fiadhúlra, lámhach géim, iascaireacht, cadhcáil agus grianghrafadóireacht. Is féidir leis na deiseanna seo tacú le turasóireacht inbhuanaithe i bpobail tuaithe freisin.
Oidhreacht
Tá luach iontach cultúrtha ag baint lenár bportaigh agus na tírdhreacha ina bhfaightear iad. Tá ábhar curtha ar fáil acu do thraidisiúin agus béaloideas, inspioráid do scríbhneoirí, ealaíontóirí agus ceoltóirí, chomh maith le déantúsáin ónár ré ársa a chaomhnú.
Athrú crutha sciliúil ab ea an Púca (nó Pooka), a bhí in ann foirmeacha éagsúla a ghlacadh mar dhaonna, ainmhí nó sióg/gruagach, nó meascán cosúil le gnéithe daonna agus ainmhithe. Is minic a bhí an Púca le feiceáil i suíomhanna tuaithe agus bhain sé le húsáid na bportach mar phasáistí chun cabhrú le daoine nó daoine a chur amú.
Tagraíonn Will-o’-the-wisp do shoilse i bhfad i gcéin a fheictear thar an bportach, a tharlaíonn sa Bhreatain agus in Éirinn araon. Tugann scéalta béaloidis cuntas ar na soilse seo ag dul ar seachrán thar an bportach agus b’fhéidir go raibh baint acu le fíor-eachtraí daoine ag dul ar iarraidh sna portaigh, agus le teacht ar choirp portaigh. Tá cúis eolaíoch leis an bhfeiniméan socraithe fós. Is é an míniú is fearr, áfach, ná bogsholas ceimiceach nó ocsaídiú ó ábhar orgánach atá ag lobhadh sa phortach ina bhfuil gáis cosúil le meatán á scaoileadh, a dhólann san aer agus a tháirgeann solas gorm-bán. Scaipeann an solas seo ansin má tá an t-aer suaite, mar shampla má thagann duine isteach sa cheantar.
Chomh maith le bheith ina stór carbóin den scoth, is féidir le portaigh déantáin agus gnéithe tírdhreacha ónár stair ársa a stóráil. Faoi bhun na bratphortach i Maigh Eo Thuaidh, is córas páirceanna é Páirceanna Céide, thángthas ar áitribh dhaonna agus tuamaí agus a théann siar go dtí beagnach 6,000 bliain ó shin. Ar thángthas air sna 1930idí, tá an séadchomhartha Neoiliteach seo (Aois na Cloiche) a thaispeánann tírdhreach saothraithe ar an séadchomhartha is fairsinge dá leithéid ar domhan. Chabhraigh coinníollacha anaeróbach (gan ocsaigin) le caomhnú na ndéantán, rud ar bith is suntasaí ná ‘corp portaigh’. Tá iarsmaí mumaithe iomlán le gnéithe aghaidhe, aimsíodh tairní, méarloirg agus gruaig ar fud na hEorpa, tar éis iad a chaomhnú leis na mílte bliain. I measc na samplaí ó Éirinn tá ‘Fear Oldcroghan’ as Co. Uíbh Fhailí, Fear Caiseal as Co. Laoise, Fear Gallach as Co. na Gaillimhe agus Fear Bhaile an Bharúnaigh Thiar as Co. Chill Dara. Cé go ndearnadh go leor de na fionnachtana seo i bportaigh ardaithe, coimeádtar a sheaniarsmaí féideartha laistigh dár bratphortaigh. Thug taighde ar na fionnachtana seo le fios go raibh cuid acu mar chuid de bhásanna agus adhlacthaí deasghnátha agus íobartach. Nochtadh go leor réad taobh le coirp portaigh agus mar mhíreanna neamh-idirdhealaitheacha ar fud phortaigh na hÉireann lena n-áirítear míreanna arm (sord, sciatha agus cinn sleá), marcóirí teorann, uirlisí féasta (cupáin agus coireanna), éadaí (clótaí agus caipíní), seodra agus ceannbhearta, agus earraí a bhaineann le táirgeadh bainne agus arbhair (clocha bhrón agus ‘im portaigh’), i measc go leor eile. Cuireann na torthaí seo go léir go mór lenár dtuiscint ar sheandaoine agus ar a dtraidisiúin, rud a shaibhríonn ár dtaifead oidhreachta agus seandálaíochta in Éirinn.
Bhí portaigh agus na traidisiúin a bhaineann leo mar chuid lárnach de shaothair ealaíontóirí, filí agus ceoltóirí, sa lá atá inniu ann agus le déanaí. Ba mhór an spreagadh iad tírdhreacha agus muirdhreacha iarthar na hÉireann don ealaíontóir clúiteach Paul Henry, lena n-áirítear saothair ar nós ‘Portach Éireannach’, ‘Portach cois Farraige’ agus ‘An Portach um Tráthnóna’. Bhí ealaíontóirí níos deireanaí ar nós Barrie Cooke spreagtha ag an dúlra agus ag athrú na timpeallachta; ina shaothar Megaceros Hibernicus, thaispeáin sé an fathach Éireannach (Megaloceros giganteus) atá imithe in éag anois agus a fuarthas creatlach de ó na portaigh. Baineann go leor saothar leis an bhfile Seamus Heaney le portaigh le cnuasach ‘Dánta Portach’ ina measc ‘Talamh portaigh’, ‘Banríon an Phortaigh’ agus ‘Béal Dearg’. Ní éalaíonn an ceol ó shluasaid an phortaigh ach an oiread leis an gceol tradisiúnta clúiteach ‘Na Géanna sa Phortach’ a sheinntear ag go leor cruinnithe nó fiú ceol nua-aimseartha ‘Cosúil le Daoine Fíor’ le Hozier spreagtha ag coirp an phortaigh.
Taighde & Oideachas
Chomh maith le léargas a thabhairt ar ár dtraidisiúin agus ar ár seandálaíocht san am a chuaigh thart, is taifead tábhachtach iad bratphortaigh dár n-oidhreacht nádúrtha agus d’athrú comhshaoil. De réir mar a bhailíonn móin glacann sí gráinní pailine ón bhfásra mórthimpeall. De réir mar a thosaigh portaigh ag fás 10,000 bliain ó shin, tugann pailin leasaithe ag doimhneachtaí éagsúla taifead dúinn thar na mílte bliain, rud a ligeann d’eolaithe athruithe réigiúnacha ar fhásra a chinneadh le himeacht ama. Is féidir le hanailís ar chroíthe móna cabhrú freisin le doiciméadú a dhéanamh ar athrú aeráide, ar thruailliú an atmaisféir agus ar imeachtaí sonracha sa stair, mar uainiú brúchtaí bolcánacha. Cé go ndéantar staidéar forleathan air, leanann taighde ar go leor gnéithe éagsúla de phortaigh na hÉireann. Tá tionscadal amháin dá leithéid ag féachaint ar an bpoitéinseal do phlandaí portaigh mar leigheasanna. Bhain go leor plandaí dúchasacha portaigh le leigheasanna traidisiúnta a bhaineann leo mar chóireáil pian boilg nó tinneas fiacaile le Tormentil (Potentilla erecta), Drúchtín (Drosera sp.) a úsáidtear le haghaidh galar bronchial nó olc, tonic ó Bogbean (Menyanthes trifoliata) le haghaidh hailt pianmhar, casacht, cailliúint goile nó boilg suaiteachta, agus fraoch á n-úsáid chun riochtaí urinary agus fualacha a chóireáil, chomh maith le scoilteacha agus airtríteas. Is tionscadal é Cógaslann Dúlra a Dhíghlasáil atá ar bun ag Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath ag díriú ar úsáidí féideartha teiripeacha agus tráchtála do phlandaí portaigh dúchasacha na hÉireann a aithint. D’fhéadfadh tairbhí suntasacha socheacnamaíocha a bheith ag baint le fionnachtain agus táirgeadh inbhuanaithe leigheasanna den sórt sin don phobal tuaithe atá ina gcónaí inár bratphortaigh agus taobh leo.